Het kruispunt aan de Eikkappellaan in Landen werd onthard om afvloeiend water de kans te geven hier te infiltreren.
DOSSIER
Quick wins voor een slimmer watersysteem
Margot Lootens en Henri Lebbe, Departement Omgeving
Een robuuster watersysteem vraagt niet alleen grootschalige ingrepen. Ook minimale, bewuste ingrepen op de juiste plekken zijn cruciaal voor infiltratie, buffering en overstromingsveiligheid. Denk maar aan poelen in brongebieden, wadi’s op valleiflanken of slimme terreinprofilering. Ontdek in dit artikel welke quick wins van bron tot monding het verschil maken.
Drie jaar lang gingen 18 gemeenten onder begeleiding van het Departement Omgeving en een uitgebreide groep experten aan de slag met de groenblauwe dooradering van hun bebouwde ruimte. Ze zochten manieren om het groenblauwe systeem te lezen, te begrijpen en te verbeteren. Soms met grootse onthardingsprojecten als resultaat, vaak door slimme keuzes die de potentie voor waterinfiltratie en -buffering maximaliseren binnen een meer integraal ontwerp. Hun inzichten vind je in onze uitgebreide publicatie (link onderaan), maar hier alvast enkele inspirerende blikken op een aantal quick wins.
Kontich en Arendonk gingen aan de slag met ingrepen op hoger gelegen plekken om zoveel mogelijk druppels ter plaatse te laten infiltreren. Herne, deel van Pajottegem, zet reliëf op een speelse wijze in om afstromend water te vertragen en te bufferen. En Landen onthardt overmaatse verharding op het publiek domein om komaf te maken met plassen op het laagste punt van de wegenis.
Infiltratie aan de bron
In bovenstroomse gebieden levert (kwel)water dichtbij de bron vasthouden in plaats van versneld af te voeren, het meeste op. In het verleden draineerden we echter vaak gebieden om ze bouwrijp of voor landbouw bewerkbaar te maken. Dit leidde tot snelle afvoer, waardoor lokaal de bodem verdroogt en elders piekbelastingen en wateroverlast zich voordoen.
De opmaak van een watersysteemkaart maakte voor Kontich helder hoe regenwater over het grondgebied afstroomt, waar de knelpunten zitten die overlast veroorzaken en op welke plek welke maatregel de juiste impact heeft. Op de goed infiltrerende zandruggen zet de gemeente in op ontharding van straten en pleinen, zodat het regenwater er in de bodem kan sijpelen in plaats van af te stromen naar de beek. Ter hoogte van het stationsplein sijpelt water maar matig door in de bodem. Bij de heraanleg werden daarom drie grote wadi’s aangelegd, zo krijgt water maximaal de tijd om de grondwatertafel te voeden.
Grote wadi's zorgen voor waterinfiltratie bij het vernieuwde stationsplein van Kontich.
"Zelfs waar het reliëf klein is, ligt er een grote kans om water een nieuwe, veiligere weg te laten gaan"
Het masterplan voor Herne maakt maximaal gebruik van het natuurlijk reliëf om regenwater naar gewenste plekken te leiden, o.a. via wadi’s afgebakend door de landschapstreden.
De landschapstreden werden geïntroduceerd als multifunctionele elementen die het reliëf versterken.
Arendonk bevindt zich bovenstrooms in een waardevol brongebied. Dit bron- en kwelwater werd lange tijd via een grachtensysteem onmiddellijk afgevoerd richting de Wamp. Door het ver-ondiepen en afdammen van deze grachten, remt de gemeente deze drainage. Op die manier kan het water infiltreren in de zanderige bodem. Ter hoogte van de Wamp worden de oevers afgeschuind en overstroombare plas-dras-zones in aangrenzende weilanden voorzien. Deze quick wins zorgen ervoor dat bij hevig buien het regenwater langer ter plekke blijft en zo extra tijd krijgt om in de grond te sijpelen. Hierdoor versterkt de sponswerking van de bodem, waardoor het waterpeil van de Wamp tijdens droge zomers voldoende hoog blijft.
Reliëf als bondgenoot
Zelfs waar het reliëf klein is, ligt er een grote kans om water een nieuwe, veiligere weg te laten gaan. Terwijl water makkelijk afstroomt van verharding, zorgen groene zones voor een vertragend effect. Een overmaatse bocht ontharden bij de heraanleg van een wegenis is dus een echte quick win om water te vertragen, plassen op het wegdek te vermijden en groen in de publieke ruimte te integreren. Bonuspunten zijn er als de boordsteen verlaagd wordt of op een andere wijze voorzien wordt dat het water z’n weg vindt naar de ontharde pocket, zoals Landen slim toepaste.
De gemeente Pajottegem, meer bepaald in de kern van Herne, werkt dit principe nog verder uit. Landschapstreden, die het natuurlijk reliëf slim gebruiken, vormen de bouwstenen van het masterplan voor de kern. Deze landschapstreden zijn harde elementen die de hoogtelijnen volgen en zo afstromend water vertragen. In het nieuwe valleipark worden de treden ingezet om een cascade van wadi’s te creëren. Daar krijgt regenwater de tijd om te infiltreren, in plaats van rechtstreeks richting de omliggende huizen en tuinen te vloeien. Op andere plekken in het park en op het plein kunnen de treden dienst doen als zitbanken, als overgang tussen plein en (trage) weg of als plek die een zichtas markeert.
Het natuurlijk reliëf inschakelen als bondgenoot om water te vertragen en af te leiden naar daarvoor voorziene plekken, vraagt niet per se om een masterplan. Het vraagt wel om een frisse blik op wat het landschap te bieden heeft en hoe dat slim ingezet kan worden.
"Het natuurlijk reliëf inschakelen als bondgenoot vraagt om een frisse blik op wat het landschap te bieden heeft en hoe dat slim ingezet kan worden"
Ruimte voor de waterloop
Quick wins om water lokaal te infiltreren en piekafvoer naar een lager gelegen gebied of waterloop te beperken, zijn noodzakelijk maar niet voldoende om beter met water in de publieke ruimte om te gaan. Ook meer ingrijpende maatregelen die ruimte teruggeven aan waterlopen blijven noodzakelijk. Aangezien we in het verleden veel van onze beken en rivieren recht hebben getrokken en in kokers onder de grond verstopten, vraagt opnieuw ruimte creëren voor waterlopen een proactieve aanpak. Vaak moet bebouwing of functionele verharding, zoals wegen, verdwijnen om het water weer aan de oppervlakte te brengen of om de nodige ruimte te voorzien voor her-meandering, herprofilering van oevers en een toekomstbestendige winterbedding.
In Kortemark gingen ze exact die uitdaging aan: de Krekebeek terug in open bedding door de gemeente laten lopen. Daarvoor werden gebouwen, die naast en zelfs bovenop de koker stonden, aangekocht en gesloopt. Door de koker te verwijderen, wordt een historisch geconstrueerd hydrologisch knelpunt opgelost en krijgt de beek een profiel dat veiliger piekbuien kan opvangen en water naar de gewenste bufferplekken brengt.
Met quick wins alleen maken we Vlaanderen niet klimaat- en waterbestendig. Maar in elk project in de publieke ruimte schuilt wel een kans om meer water bij te houden, afstroming te vertragen en om te leiden naar plekken waar het water het systeem en de (stedelijke) natuur kan voeden. Leerlessen uit de subsidieoproep Groenblauwe dooradering in de bebouwde ruimte biedt 113 pagina’s inspiratie en voorbeelden over hoe met grote en kleine ingrepen groenblauwe dooradering van onze kernen realiteit te maken.
Meer info
Twee gebouwen die op en naast de koker van de Krekebeek stonden, werden gesloopt om de trechterwerking van de koker op te heffen en de beek open door de bebouwde kern van Kortemark te laten lopen.
Toolbox Voetgangersplan
Op 8 oktober lanceerde Voetgangersbeweging de Toolbox Voetgangersplan. Deze online handleiding is een waardevol hulpmiddel voor lokale besturen om het voetgangersbeleid in hun gemeente te verbeteren. De toolbox biedt handige tips, goede voorbeelden en beleidsinput om op een gestructureerde en effectieve manier met het thema voetgangers aan de slag te gaan.
Met de toenemende aandacht voor duurzame mobiliteit en leefbare steden is het noodzakelijk om te voet gaan mogelijk en aantrekkelijk te maken voor iedereen. De walkable city biedt tal van persoonlijke en maatschappelijke voordelen en helpt (inter)nationale doelstellingen te halen.
De Toolbox biedt een antwoord op de vragen: Waarom een voetgangersplan? Hoe begin je eraan? Wat staat erin? Je krijgt daarnaast ook een overzicht van praktijkvoorbeelden uit binnen- en buitenland. Met ideeën voor mogelijke acties en linken naar relevante tools en projecten wordt je zoveel mogelijk op weg gezet. De komende maanden en jaren groeit de Toolbox verder en wordt hij aangevuld met o.a. downloads, extra voorbeelden en een opleidingsaanbod.