Impressie van het vernieuwde dorpsplein en het landschapspark
DOSSIER
Publieke ruimte als hefboom voor welzijn
Eline De Decker, Sara Claeys, Luc Lipkens, Greet De Ridder, Vlaams Instituut Gezond Leven vzw en The Human Link
Het oplossen van complexe ruimtelijke puzzels met aandacht voor functionaliteit, esthetiek en uitdagingen zoals klimaatverstoring vormt de kern van ruimtelijke planning. Zo ontstaan dagelijks plekken in steden en dorpen die een positieve en blijvende stempel drukken op onze leefomgeving. Diezelfde leefomgeving biedt tegelijk een krachtige hefboom voor gezondheid, welzijn en gelijke kansen.
"Elke ruimtelijke ingreep beïnvloedt gezondheid, welzijn en gelijke kansen in positieve of negatieve zin"
Meer gezondheid begint bij de ruimte om ons heen
De roep om meer preventie klinkt luider dan ooit. De druk op ziekenhuizen en psychologische hulp blijft groeien, en alleen zorg achteraf volstaat niet meer. Bij het Vlaams Instituut Gezond Leven en The Human Link zetten we daarom dagelijks in op preventie, met bijzondere aandacht voor mensen in kwetsbare posities.
Decennialang lag de focus vooral op individuele adviezen: “Ontspan genoeg, beweeg meer, eet gezond, stop met roken.” Die zijn waardevol, maar hebben een blinde vlek: niet iedereen heeft dezelfde kansen om ze waar te maken, zeker als je (tijdelijk) in een kwetsbare situatie zit. Zonder veilige stoepen, de nabijheid van groen of plekken om te ontspannen, begin je simpelweg met een achterstand en moet je dubbel zo veel moeite doen om hetzelfde gezondheidsdoel te bereiken. Dit vergroot de gezondheidskloof. Daarom groeit het besef dat gezondheid en welzijn niet alleen gaat over het versterken van het individu, maar ook over het versterken van de omgeving waarin we wonen, werken en samenleven. Preventie moet dus ingebed zijn in ons dagelijks leven: op school, op het werk, in zorginstellingen en in de publieke ruimte. En juist daar ligt voor lokale besturen en ruimtelijke planners een unieke rol: de fysieke omgeving vormgeven die gezondheid, welzijn en gelijke kansen actief ondersteunt.
Impact is onvermijdelijk, hoe wordt die positief?
Elke ruimtelijke ingreep beïnvloedt gezondheid, welzijn en gelijke kansen in positieve of negatieve zin. Publieke ruimte is nooit neutraal: ze kan verbinden of isoleren, rust bieden of stress veroorzaken, uitnodigen tot beweging of juist belemmeren. Daarom is het cruciaal om naast esthetische en technische doelen ook duidelijke gezondheids- en welzijnsdoelstellingen te formuleren, en die doorheen het hele ontwerpproces mee te nemen.
Samenwerking is daarbij onmisbaar. Niet alleen om de juiste doelen te bepalen, maar ook om ze effectief te realiseren en te evalueren. Buurtorganisaties weten vaak waarom een park weinig gebruikt wordt en kunnen leven brengen met toegankelijke activiteiten. Scholen begrijpen waarom leerlingen vandaag niet met de fiets komen, maar kunnen na een herinrichting net daar fietslessen geven. Groendienst en afvalophaling weten waar er gesluikstort wordt, en kunnen zorgen voor een nette, uitnodigende omgeving.
Door die lokale kennis en inzet te bundelen, ontstaan publieke ruimtes die echt het verschil maken. Plekken waar mensen elkaar vinden, tot rust komen en gezond kunnen leven, in plaats van te vereenzamen of achterop te raken.
Restorative City Framework, uit het boek ‘Restorative Cities: Urban Design for Mental Health and Wellbeing’ (Jenny Roe and Layla McCay, 2021)
Zeven pijlers ter bevordering van mentale gezondheid via publieke ruimte.
Waarom meten we water wel, maar welzijn niet?
Bij onthardingsprojecten worden effecten op waterdoorlaatbaarheid, verkeersdoorstroming of het stedelijk hitte-eilandeffect tot in detail berekend en opgevolgd. Gezondheid en welzijn daarentegen zijn minder tastbaar en complexer om te meten, en worden daarom zelden expliciet meegenomen of gemonitord. Dat zorgt ervoor dat gezondheids- en welzijnsimpact in de praktijk vaak kleiner blijft dan wenselijk of mogelijk.
Toch bestaan er intussen krachtige instrumenten die aantonen dat ook gezondheidsimpact wel meetbaar is. Zo vertaalt de Gezondheidscalculator Modal Shift de winst van meer fietsen en wandelen naar gezondheidswinst in euro’s en levenskwaliteit. Zulke tools bewijzen dat gezondheid perfect integreerbaar is in ruimtelijke planning.
"Een gezonde publieke ruimte is geen leuk extraatje, maar een onmisbare voorwaarde om impact en gebruik te vergroten"
Wie duidelijke gezondheids- en welzijnsdoelen vooropstelt, er gericht naartoe werkt en evalueert wat het oplevert, vergroot de kans op een publieke ruimte die echt iets betekent voor mensen. En dat is geen detail. Niet iedereen heeft een tuin of een plek om tot rust te komen. Voor velen is een toegankelijke, kwalitatieve publieke ruimte geen luxe, maar een essentiële voorwaarde voor mentaal en fysiek welzijn. Daarom is het essentieel om bewust te kiezen waar je ingrijpt. Nu worden projecten vaak bepaald door technische urgenties, zoals de staat van riolering of wegen, terwijl leefbaarheid en kwetsbaarheid van een buurt minstens even zwaar moeten meewegen. Deze kaart uit de buurtscan van Gezond Leven brengt buurten met een hoge concentratie kwetsbare huishoudens en woonsituaties in kaart, en toont waar voedselmoerassen en voedselwoestijnen liggen. Zo maak je weloverwogen en rechtvaardige keuzes die écht impact maken.
Je start niet van nul
Je hoeft niet van nul te starten om als ruimtelijke planner of lokaal bestuur bij te dragen aan (mentale) gezondheid. Je hoeft ook geen expert te zijn in psychologie of gezondheidsbevordering. Er bestaat al heel wat bruikbare kennis en inspiratie. Zo bundelt de studie Ruimte voor Geluk (2024) zeven wetenschappelijk onderbouwde pijlers (zie figuur 1), elk met concrete ontwerpaanbevelingen die aantonen hoe de publieke ruimte het mentaal welbevinden van bewoners positief kan beïnvloeden. Ook praktische tools zijn beschikbaar, zoals de toolbox voor een gezonde publieke ruimte van Gezond Leven. Die helpt je bijvoorbeeld om de voedsel- en beweegomgeving in kwetsbare buurten in kaart te brengen, en op basis daarvan de juiste ingrepen of interventies te kiezen.
Alle informatie en tools staan gebundeld op de website www.gezondepubliekeruimte.be. Heb je als lokaal bestuur nog nood aan extra begeleiding op maat? Dan staan de Gezondheidsmakers voor je klaar.
Een gezonde publieke ruimte is geen leuk extraatje, maar een onmisbare voorwaarde om impact en gebruik te vergroten. Met elk ontwerp lever je zo een positieve en blijvende bijdrage. Je helpt (mentale) gezondheid te versterken, sociale samenhang te vergroten en ongelijkheden te verkleinen. Werk daarom nauw samen met gezondheids- en welzijnspartners en bewoners, luister naar stemmen die anders onopgemerkt blijven en evalueer of je ontwerp ook daadwerkelijk leidt tot meer spel, beweging en ontmoeting. Zo creëer je niet alleen mooie, maar ook betekenisvolle publieke ruimtes die structureel bijdragen aan een gezondere, veerkrachtigere samenleving.
Meer informatie
:
www.gezondleven.be/gezonde-publieke-ruimte
www.gezondleven.be/projecten/modal-shift-tool
https://www.gezondleven.be/settings/gezonde-gemeente/gezonde-publieke-ruimte/buurtscan
Toolbox Voetgangersplan
Op 8 oktober lanceerde Voetgangersbeweging de Toolbox Voetgangersplan. Deze online handleiding is een waardevol hulpmiddel voor lokale besturen om het voetgangersbeleid in hun gemeente te verbeteren. De toolbox biedt handige tips, goede voorbeelden en beleidsinput om op een gestructureerde en effectieve manier met het thema voetgangers aan de slag te gaan.
Met de toenemende aandacht voor duurzame mobiliteit en leefbare steden is het noodzakelijk om te voet gaan mogelijk en aantrekkelijk te maken voor iedereen. De walkable city biedt tal van persoonlijke en maatschappelijke voordelen en helpt (inter)nationale doelstellingen te halen.
De Toolbox biedt een antwoord op de vragen: Waarom een voetgangersplan? Hoe begin je eraan? Wat staat erin? Je krijgt daarnaast ook een overzicht van praktijkvoorbeelden uit binnen- en buitenland. Met ideeën voor mogelijke acties en linken naar relevante tools en projecten wordt je zoveel mogelijk op weg gezet. De komende maanden en jaren groeit de Toolbox verder en wordt hij aangevuld met o.a. downloads, extra voorbeelden en een opleidingsaanbod.