DOSSIER
Een fijngevoelige aanpak voor een stedelijk project
Catherine De Zuttere, ERU-Urbanisme
Ondanks hun rustgevende uitstraling, kunnen parken heel wat spanningen genereren: gebruikers, fauna en flora delen er immers eenzelfde beperkte ruimte. Wie over de toekomst van een park wil nadenken en daarbij een zeker evenwicht nastreeft, dient op zoek te gaan naar instrumenten die een exact beeld kunnen geven van de plek in kwestie. Hier volgt het verslag van een sociaal-stedenbouwkundig onderzoek dat werd uitgevoerd door het Centre d'Etudes et Recherches Urbaines (ERU) voor het toekomstige Neerpedepark.
In Anderlecht strekt zich een reeks groene zones uit onder en aan weerszijden van de viaducten van de Brusselse Ring. Naast parken en wandelpaden vind je er ook talrijke waterpartijen, een retentiebekken, een verwilderde heuvel en braakliggende terreinen onder de viaducten. Ondanks de 100.000 auto's die er dagelijks overheen rijden, vinden ook veel mensen hun weg naar deze plek.
Dit park-in-wording vormt een scharnierpunt tussen de dichtbevolkte wijken en de idyllische landschappen van de Neerpedevallei.
Een uitgestrekt gebied met heel wat uitdagingen
Dit gebied is van strategisch belang voor de regio en maakt deel uit van een project van het departement Leefmilieu. Via een geleidelijke herinrichting zal hier een samenhangende groene ruimte gecreëerd worden. Met dit project willen de initiatiefnemers de ecologische kwaliteiten en de biodiversiteit van het gebied versterken en tegelijkertijd de publiekscapaciteit vergroten. Het feit dat men hier ook de allereerste natuurlijke zwemlocatie in Brussel wil inrichten heeft er overigens voor gezorgd dat dit project 'the talk of the town' is geworden en daardoor heel wat media-aandacht krijgt.
Een gevarieerd gebruik en dito ruimtelijke condities
Een jaar lang onderzoek, gedurende de vier seizoenen, dag en nacht, en onder wisselende weersomstandigheden, heeft een grote verscheidenheid aan gebruiksmodi aan het licht gebracht. De specifieke kenmerken van de verschillende zones (licht, geluid, uitzicht, nabijheid van woningen of voorzieningen, ...) bepalen de gewoonten van de gebruikers. De meeste mensen komen in de parken wandelen, sporten of ontspannen, van de natuur genieten, de batterijen opladen, te voet of met de fiets. Maar er zijn ook meer ongebruikelijke activiteiten die hier een plaats vinden: vissen, taggen, racen met tele-geleide modelauto's onder de viaducten, ...).
Het toekomstige Neerpedepark omvat acht entiteiten.
"Een jaar lang onderzoek, gedurende de vier seizoenen, dag en nacht, en onder wisselende weersomstandigheden, heeft een grote verscheidenheid aan gebruiksmodi aan het licht gebracht."
De vrouwen laten tijdens de gevoelsmatige wandeling door het Vijverpark over het algemeen een positief geluid horen.
De ruimte onder de viaducten wordt gebruikt als racetrack voor telegeleide modelwagens – een activiteit die jong en oud aantrekt.
Hoe kunnen de draden van dit kluwen ontward worden?
Een combinatie van benaderingen en methoden bleek onontbeerlijk om inzicht te krijgen in de manier waarop het gebied in zijn geheel wordt beleefd, waargenomen, gebruikt en doorkruist. De onderzoekers streefden naar een evenwicht tussen observatie ter plaatse en het verzamelen van persoonlijke getuigenissen. De expertise van deskundigen is weliswaar noodzakelijk om aanwezige uitdagingen te begrijpen, maar ze brengt ook vooroordelen met zich mee die door een gevoeligsmatige benadering via persoonlijke verhalen kunnen bijgestuurd worden.
De onderzoekers raadpleegden een groep individuele gebruikers en lokale actoren die voldoende gevarieerd was om polarisatie te voorkomen. Dominante en uiteenlopende trends en spanningen qua gebruik of zelfs symboliek werden in kaart gebracht.
Het terreinonderzoek
Om de observaties te vergemakkelijken, stelden de onderzoekers drie logboeken samen waarin zorgvuldig de specifieke kenmerken (inrichting, uitrusting en bewegwijzering, toegang), het gebruik (recreatief, sportief, ontspanning, enz.) en de routes (vervoersmodus, trajecten, enz.) werden genoteerd.
Het format bundelt basisinformatie, de verschillende sferen en gangbare en minder courante gebruiken. Zo worden sporttoestellen bijvoorbeeld nauwelijks gebruikt door joggers maar wel door BMX'ers, als springobstakel.
Om deze veelheid aan gegevens te kunnen analyseren, werd alles in een grote matrix en op digitale kaarten overgezet.
"Het lijkt ons essentieel om een collectieve visie uit te werken, met voldoende aandacht voor de specifieke kenmerken van elke ruimte, zodat iedereen zich het park eigen kan maken."
Een fijngevoelige benadering
Omdat persoonlijke ontmoetingen cruciaal zijn om de vinger aan de pols te houden, organiseerden we 45 straatinterviews. Deze korte, spontane gesprekken geven een breed scala aan gevoelens, gewoonten en anekdotes weer. Ze doorbreken ook vaak mogelijke vooroordelen. Zo constateerden we dat de viaducten van de Ring niet noodzakelijk een obstakel vormen: een student die daar komt sporten, hoort het lawaai van de auto's niet eens meer.
Om daarnaast ook alle betrokken lokale actoren en gemeentelijke en regionale diensten te bereiken, namen we 38 min of meer gestructureerde interviews af. Via eenzelfde basisschema dat werd aangepast aan de geïnterviewden, konden we zo de verschillende uitdagingen per sector (sport, horeca, jeugd, leefmilieu, onderhoud, enz.) analyseren.
Er werden ook drie prioritaire groepen geselecteerd om de analyse via workshops te verdiepen: senioren en vrouwen – omdat dit kwetsbare groepen zijn die al te vaak buiten het ruimtelijk beleid worden gehouden – en fietsers – omdat die moeilijk te bereiken zijn en toch met velen het park doorkruisen. Een online enquête werd enkel gebruikt om de groep fietsers in de breedte te raadplegen.
De mindmapping die tijdens de workshop werd toegepast, bleek zeer waardevol te zijn: de techniek van het blanco blad – die weliswaar duidelijk moet worden gekaderd en geïllustreerd in de inleiding – heeft als voordeel dat ze alle ruimte laat voor expressie. Zo kon iedereen zijn of haar oriëntatie- of desoriëntatiepunten, afgelegde afstanden of voorkeuren in de trajecten toelichten. Een dame uit de seniorengroep stelde haar favoriete bankje voor, halverwege haar dagelijkse wandeling.
Het format van een gevoelsmatige wandeling, bijzonder geschikt voor een geselecteerde groep deelnemers van hetzelfde geslacht, stelde ons in staat om een aantal vrouwen te raadplegen die gewend zijn de parken te doorkruisen op weg naar hun moestuin. Via een kaartspel met vragen en geëvoceerde emoties, konden we niet alleen hun gebruiken en indrukken in kaart brengen maar kon er ook gewerkt worden aan hun sensibilisering (ongelijkheden in het gebruik en de toe-eigening van de openbare ruimte worden niet altijd bewust opgepikt).
De Pedevijver biedt een groen kader met talrijke plekjes om te verpozen.
Van een versnipperd gebied naar een complementaire, kwaliteitsvolle mozaïek
Onze aanbevelingen liggen op het snijvlak van sociologische, stedenbouwkundige en ecologische thema's. Het lijkt ons essentieel om een collectieve visie uit te werken, met voldoende aandacht voor de specifieke kenmerken van elke ruimte, zodat iedereen zich het park eigen kan maken.
Nu de klimaatverandering steeds sterker voelbaar wordt en gezien de ligging van het park in een valleibedding, heeft onze studie zich ook gericht op de problematiek van overstromingsgebieden.
Hoewel het onderzoek gebaseerd is op een solide en representatieve basis van kwantitatieve gegevens, toont het eens te meer de essentiële meerwaarde aan van een gevoelige en kwalitatieve benadering. De talrijke individuele en collectieve uitwisselingen hebben waardevolle bijdragen opgeleverd. Onze aanbevelingen kwamen tot stand door alle standpunten met elkaar te vergelijken, waardoor complexe vraagstukken met de nodige nuance konden worden benaderd.
Meer info:
De vraagstukken omtrent bereikbaarheid brengen een verkeersknooppunt in het hart van het toekomstige park aan het licht – onder de Ringviaducten.
Toolbox Voetgangersplan
Op 8 oktober lanceerde Voetgangersbeweging de Toolbox Voetgangersplan. Deze online handleiding is een waardevol hulpmiddel voor lokale besturen om het voetgangersbeleid in hun gemeente te verbeteren. De toolbox biedt handige tips, goede voorbeelden en beleidsinput om op een gestructureerde en effectieve manier met het thema voetgangers aan de slag te gaan.
Met de toenemende aandacht voor duurzame mobiliteit en leefbare steden is het noodzakelijk om te voet gaan mogelijk en aantrekkelijk te maken voor iedereen. De walkable city biedt tal van persoonlijke en maatschappelijke voordelen en helpt (inter)nationale doelstellingen te halen.
De Toolbox biedt een antwoord op de vragen: Waarom een voetgangersplan? Hoe begin je eraan? Wat staat erin? Je krijgt daarnaast ook een overzicht van praktijkvoorbeelden uit binnen- en buitenland. Met ideeën voor mogelijke acties en linken naar relevante tools en projecten wordt je zoveel mogelijk op weg gezet. De komende maanden en jaren groeit de Toolbox verder en wordt hij aangevuld met o.a. downloads, extra voorbeelden en een opleidingsaanbod.