BELEID
Slim verlichten:
de route naar minder lichthinder
Tanya Cerulus en Stijn Vanderheiden, Vlaamse Overheid – Departement Omgeving
In Vlaanderen plaatsten we veel nachtelijke buitenverlichting, daardoor zijn we vlot te herkennen vanuit de ruimte. Dat biedt ons een veilig gevoel, maar kan ook zorgen voor hinder. Met slimme verlichting kunnen we die hinder flink beperken en ons toch voldoende veilig voelen om na zonsondergang de baan op te gaan.
Ken jij een huis, sportclub of restaurant in Vlaanderen waar je bij het buitenkomen na zonsondergang niet zichtbaar de weg kan vinden? Ons publiek domein is standaard overal verlicht, al bevestigen uitzonderingen wel de regel. We zijn dat zo gewoon en vinden het (bijna) een evidentie.
Dat hoort toch zo?
Tenminste, dat denken we wanneer we onze naaste omgeving aanschouwen. Maar misschien niet meer wanneer we terugdenken aan die idyllische zomervakantie, waar we voor de deur van ons verblijf meteen een prachtige sterrenhemel konden bewonderen. Zo’n prachtige ervaring is evengoed in Vlaanderen mogelijk. Het moet ons doen beseffen dat al onze verlichting helemaal niet zo vanzelfsprekend is als ze op het eerste zicht lijkt.
Je zal ons niet horen vertellen dat alle nachtelijke buitenverlichting nu best uit of weg moet. Verlichting is noodzakelijk om ons in het donker op een veilige manier te kunnen verplaatsen naar school, het werk, de winkel of de hobby’s. We verkiezen een veilige route waar we moeilijke situaties goed kunnen inschatten en andere verkeersgebruikers kunnen zien. Verlichting is nodig om na zonsondergang actief te kunnen zijn. Maar we moeten wel beseffen dat deze machtige sterrenhemel in Vlaanderen verscholen zit achter al het kunstlicht dat we in de publieke en private ruimte plaatsten. Vaak ten goede, maar ook al te vaak zonder na te denken over de impact ervan. En die impact reikt veel verder dan onze verdwenen sterrenhemel.
"Verlichting moet van bij de start een standaardonderdeel zijn in ontwerpprocessen voor het publiek domein"
In Staden werden een aantal wegen vernieuwd en uitgerust met retroreflecterende palen om de wegbaan te duiden in een bocht. Bijkomende verlichting was daardoor niet nodig.
LED-verlichting als opportuniteit
Al bijna 30 jaar is er in de Vlaamse milieuregelgeving (VLAREM II) een hoofdstuk opgenomen over hinder door verlichting. Al minstens zo lang weten we dat ondoordacht verlichten ook hinder kan veroorzaken. Sindsdien is de kennis over de impact van nachtelijke buitenverlichting alleen maar toegenomen en wordt de lijst met getroffen dier- en plantensoorten alsmaar langer.
Nachtelijke buitenverlichting heeft niet enkel een negatieve impact op de biodiversiteit en het leefmilieu, maar ook op de menselijke gezondheid. Uit recente studies uit het buitenland blijkt dat er een link is tussen de langdurige blootstelling aan (nachtelijke) verlichting en verschillende fysische en psychische aandoeningen. Vooral het blauwe spectrum in nachtelijke uren speelt hierbij een belangrijke rol.
Deze kennis moeten we ter harte nemen nu we heel wat interventies plannen in onze publieke ruimte. De ver-LED-ding - het vervangen van de gangbare openbare verlichting door LED-verlichting - zorgt voor een opportuniteit om hier volop op in te spelen.
Deze ombouw van de publieke verlichting moeten we aangrijpen om onze verlichtingsprincipes te herdenken en zo de volgende win-wins te realiseren:
- LED-verlichting is over het algemeen al goedkoper in verbruik dan de vroegere toestellen.
- De nieuwere generaties LED-verlichting bieden nog andere voordelen die vroegere verlichtingstechnieken niet hadden. Ze kunnen vlotter en vaker ontstoken en gedoofd worden en ook gemakkelijk gedimd worden. Zo kan de verlichting slim gebruikt worden en afgestemd op de effectieve noden op het terrein en het moment. Er kan bijvoorbeeld gedimd en/of gedoofd worden op trajecten waar tijdens de nachtelijke uren amper of geen passage is. De intensiteit kan bijgesteld worden bij sporadische activiteiten of calamiteiten. Het aansturen en bieden van maatwerk kan tegenwoordig veel beter door zowel de nieuwe verlichtingstechnologieën als de betere communicatiemogelijkheden.
- De lichtbron zelf is ook heel wat kleiner dan bij conventionele lampen. Hierdoor kunnen armaturen of verlichtingstoestellen ook anders gebouwd worden en kunnen we de verlichting veel beter richten, sturen of afschermen. We kunnen hinder hierdoor beperken of vermijden.
- Een vierde voordeel is dat er een keuze gemaakt kan worden in lichtkleur of in het gebruikte spectrum. De mogelijkheden zijn niet eindeloos, maar toch zijn er ondertussen toestellen of technologieën gangbaar die bepaalde kleuren kunnen aanbieden, kleuren kunnen combineren of bepaalde spectra kunnen weergeven of vermijden. Die aangepaste kleuren of spectra kunnen helpen om een bepaalde sfeer te creëren, om kleurherkenning mogelijk te maken of om bijvoorbeeld bepaalde fauna te ontzien.
"We moeten beseffen dat een machtige sterrenhemel in Vlaanderen verscholen zit achter al het kunstlicht dat we in de publieke en private ruimte plaatsten"
Alternatieven voor verlichting
Er zijn ook alternatieven voor verlichting. Duik opnieuw in je vakantieherinneringen. Zie je terug de goed zichtbare reflectoren of heel zichtbare belijning langs de weg? Deze technieken zijn niet nieuw, maar zijn in Vlaanderen wat in onbruik geraakt doordat er (bijna) overal verlicht werd.
Naast deze oude technieken, kunnen ook nieuwere systemen ingezet worden om straatverlichting te vervangen. Denk daarbij aan LED-lichtpunten ingewerkt in de straat (actieve wegmarkering) of volgsystemen waarbij het licht de passant begeleidt en zorgt voor licht en zicht op de route.
Soms is een kleine omweg ook een valabele oplossing om een ecologisch kwetsbaar gebied waar het overdag mooi fietsen of wandelen is, ’s nachts te vrijwaren van licht en passage.
Dit alles is maar mogelijk als er op voorhand voldoende duidelijkheid is over de functie van de weg en de verlichting, de toestellen en infrastructuur die deze slimme manier van verlichten toelaten ter beschikking zijn en de bereidheid om alternatieven toe te passen. Het vraagt een goede kennis van de mogelijkheden en bij slimme verlichting vaak een hogere investeringskost bij de start van het project.
Verlichting als essentieel onderdeel van het ontwerpproces
Daarom pleiten we ervoor om verlichting als standaardonderdeel van bij de start op te nemen in ontwerpprocessen voor het publiek domein. Geen oplossing achteraf, maar een gedegen ontwerp met aandacht voor de verlichtingsnoden, de impact van verlichting en een afweging van oplossingsalternatieven. Enkel dan kan met grote zekerheid de juiste keuze van techniek of alternatief gekozen worden.
Het Departement Omgeving wil - samen met partners zoals ANB, AWV, de provincies en de regionale landschappen - inzetten op een beter inzicht in en praktijkvoorbeelden van nachtelijke buitenverlichting en de mogelijke technieken en alternatieven. Hiervoor werken we een inspiratiegids uit over nachtelijke buitenverlichting voor openbare besturen. Die gids is binnenkort te vinden op onder meer onze website. We voorzien ook bijkomende beleidsmaatregelen in het kader van het Vlaams actieplan voor wilde bestuivers en de uitvoering van de natuurherstelverordening.
Meer informatie