Anne-Cécile Jacquot, landschapsontwerpster

Van 2021 tot 2023 onderging de speelplaats van de school van Ban Saint-Martin, een gemeente in het Franse departement Moselle, een volledige transformatie. Het plein werd een plek die nu volledig beantwoordt aan de verzuchtingen van leerlingen, leerkrachten en technische diensten. De site werd onthard, waardoor het regenwater in de bodem kan dringen. Er kwam ook een weelderige beplanting. De landschapsarchitecten van het bureau Omnibus waren samen met de engineering consultants van het studiebureau ERA verantwoordelijk voor het projectbeheer.

Het schoolplein van de Paul Verlaine-school ligt achter het gemeentehuis van Ban Saint-Martin, een randgemeente van Metz die zich uitstrekt tussen de Moezel en de heuvels van de Côtes de Moselle. De onthardingsmaatregelen voor schoolpleinen stonden in 2021 nog in hun kinderschoenen. Door een samenloop van omstandigheden ging hier een ambitieus en nieuw project van start, waardoor de speelplaats van de school nu een plek is waar de leerlingen in een ontspannen sfeer kunnen uitblazen. Deze werf zorgde ook voor een aanzienlijke ommekeer in de werkgewoonten van gemeentemedewerkers en beleidsmakers. Het project was een verrijkende en menselijke ervaring rond de inrichting van een publieke ruimte.

Toezicht en onderhoud boven comfort

​​​​​​​
Vijf jaar geleden kostte het nog veel moeite om mensen ervan te overtuigen dat er niets prettigs of gemakkelijk is aan een schoolplein zonder planten of bomen, zonder schaduw en soms zelfs zonder zitbankjes. In de loop der tijden ontstonden rond onze scholen zogenaamde speelplaatsen, die vooral leken te voldoen aan de behoeften van volwassenen. Het moesten namelijk ruimten zijn die makkelijk te bewaken en te onderhouden waren. De speelplaatsen werden bedekt met asfalt. Dat was een goedkope oplossing en het was bovendien praktisch om op te rennen, ideaal om te vegen en het ging lang mee. Daarbij werd echter geen rekening gehouden met het langzame maar doeltreffende werk van de wortels van de weinige bomen die bewaard waren gebleven en die het geasfalteerde oppervlak hadden vervormd, opgetild en gescheurd.

Een axonometrische tekening maakt het voor iedereen gemakkelijker om het project te begrijpen.

Een speelplein van 2.663 m2, volledig geasfalteerd, maar wel voorzien van acht bomen die voor fel gewaardeerde schaduw zorgen.

Overvloedige beplanting in de tuin verzamelt alle regenwater van de speelplaats.

Onze schoolkinderen brachten én brengen nog steeds een deel van hun dag door in een ruimte zonder beschutting, met een monotoon en armzalig uitzicht. Tijdens de pauzes hangen ze er vaak maar wat rond. De weinige mogelijkheden die deze saaie plekken bieden, zijn voor ons volwassenen normaal geworden. Dat bleek uit de suggestie van een schoolleider tijdens een workshop. Zij stelde voor om geen bankjes te plaatsen op het toekomstige schoolplein, omdat dat volgens haar geen zin had. Ze voegde nog toe dat de leerlingen toch de hele tijd rondlopen, er moest alleen een bankje met met rugleuning zijn voor de toezichter.

Openbare ruimte als sociale motor

Ik wil hier mijn overtuiging delen die mij al meer dan 15 jaar als landschapsarchitect heeft bezield. Openbare ruimten zijn plekken waar mensen anders-zijn kunnen ervaren, die uitnodigen tot ontmoetingen en tot het smeden van sociale banden. Het zijn plekken waar men leert te vertrouwen, waar men in dialoog kan gaan, waar men elkaar leert begrijpen of waar men leert het oneens te zijn. Zich inzetten om ervoor te zorgen dat deze openbare ruimten – in welke vorm dan ook – verzorgd, comfortabel en laagdrempelig zijn, lijkt mij een bescheiden maar doeltreffende bijdrage aan de opbouw van een warmere samenleving die meer voldoening schenkt. Het creëren van een openbare ruimte waarin elke burger zich thuis voelt, lost niet alles op. Het is wel een ervaring die ons de kans biedt om de uitdagingen te leren kennen die er zijn bij de realisatie van zo'n plek. Het vestigt ook onze aandacht op de voortdurende aanpassingen die nodig zijn om van een geslaagd openbaar project te kunnen genieten.

Met een heel team van landschapsarchitecten, stedenbouwkundigen en programmeurs hebben we in 2020 het Landschapsplan dat deel uitmaakt van het SCoT (Schéma de cohérence territorial / plan voor ruimtelijke coherentie) van de agglomeratie Metz opgesteld en opgeleverd. Het plan heeft betrekking op 225 gemeenten en zeven intercommunale samenwerkingsverbanden. Een zeer uitgestrekt gebied, dus. We lanceerden het landschapsplan samen met de herziening van het planningsdocument SCoT. Zo wilden we het begrip landschap een centrale plaats geven in de ruimtelijke planningsstrategie. Dit twee jaar durende werk bood de kans om beleidsmakers en ambtenaren stap voor stap vertrouwd te maken met de landschappelijke benadering.
Het actieprogramma van het landschapsplan bestaat uit adviezen die beleidsmakers helpen om elke kwestie, verandering of herinrichting vanuit een landschappelijke blik te bekijken. Bijvoorbeeld: hoe kunnen we het ondergronds leggen van leidingen gebruiken om de kwaliteit van een publieke ruimte te verbeteren, rekening houdend met huidige of vroegere gebruiken?

Het basket- en voetbalterrein kreeg een plek aan de zijkant van de speelplaats. Omdat het terrein wat verwijderd ligt van de rest, ontstaat een mogelijkheid voor andere activiteiten op de rest van de speelplaats.

Vandaag nodigen verschillende sferen elke leerling uit de plek op te zoeken die het beste past bij zijn of haar gemoedstoestand en behoeften. 

Een schoolplein in co-creatie

Bij het actieprogramma horen ook de oproepen die het Syndicat mixte (gemengd syndicaat) van het SCoT Arrondissement Metz lanceerde voor het indienen van agendapunten. De eerste oproep kreeg de naam Cassons la croûte! (Aan tafel!). Verschillende gemeenten wilden hun schoolpleinen herontwerpen. Wij begeleidden de beleidsmakers van Ban Saint-Martin bij de transformatie van het schoolplein van de Paul Verlaine-school. We ontmoetten er de zes klassen van de school en we maakten met hen 12 maquettes van hun gedroomde speelplaats.
Tijdens de workshops praatten we over ontharding en regenwaterkringlopen, peilden we naar de behoeften van de schoolkinderen en volwassenen, en zetten we ieders dromen op een rijtje. De gesprekken gingen ook over de plaats die balspelen op het schoolplein innemen en over de ruimte die nodig is voor rustige spelletjes. We onderzochten welke condities er moesten worden gecreëerd om de kinderen zich goed te laten voelen op de speelplaats, zowel op dagen waarop ze veel energie hebben als op dagen waarop ze alleen maar een plek zoeken om te praten, te dromen of na te denken.

Aan de geanimeerde sessies namen ook beleidsmakers en gemeenteambtenaren deel. Ze luisterden naar ieders behoeften en wij vertaalden die in de voorstellen van de kinderen. De speelplaats kreeg langzaam maar zeker vorm en de algemene tevredenheid groeide naarmate de aanpassingen vorm kregen, op basis van de feedback van de deelnemers.

Ontharden voor infiltratie

Vervolgens was het aan ons om alle gegevens die we bij de gebruikers verzamelden, te verbinden met alle topografische gegevens, technische beperkingen, veiligheids- en toegangsvereisten en budgettaire middelen. Daarna volgde de ontwerpfase, waarin we de gewenste gebruiksmodi herschikten, de juiste vormen voor al deze behoeften moesten en ze moesten vertalen naar de omschreven sferen. We moesten ook de ruimten in de juiste verhoudingen rond de beplante zones samenstellen en plantensoorten selecteren met de juiste hoogte, textuur en bloei en dat in functie van de beschikbare beheersmiddelen. Om ervoor te zorgen dat deze ruimten goed functioneerden, moesten we regelmatig en intensief communiceren – een taak die van cruciaal belang is in de voortschrijdende fasen van het projectmanagement.

Door de herinrichting van de speelplaats kan al het regenwater van de grond en de daken infiltreren. We onthardden daarvoor bijna 70% van de oppervlakte. Het regenwater vloeit via bereikbare regenpijpen en open goten naar de speelruimten met houtsnippers en beplante zones, die fungeren als filtreringsgebied. De toegang tot het collectieve leidingnetwerk op het laagste punt behielden we om het overtollige regenwater af te voeren bij hevige regenval die voorkomt eens in de twintig jaar. Dit laagste punt ziet er nu uit als een verzonken tuin met weelderige beplanting.

Duurzame rust op het schoolplein

Volgens de onderwijsteams vallen er sinds de herinrichting minder conflicten te melden tijdens de pauzes. De medewerkers van het gemeentehuis, waarvan de ramen uitkijken op de speelplaats, merken nu hoe de sfeer is veranderd, hoe de klanken van muziekinstrumenten bijdragen tot een sfeer van vredigheid. De medewerkers die verantwoordelijk zijn voor het onderhoud van de binnenruimten zijn gerustgesteld: de vloeren zijn niet vuiler dan vroeger en de technische diensten slagen erin om het terrein te onderhouden zonder extra middelen. De algemeen directeur van de diensten, ten slotte, herinnert er ons regelmatig aan hoe deze ervaring zijn manier van leidinggeven heeft veranderd: het nemen van initiatieven en cocreatie worden nu systematisch aangemoedigd.

De tijd nemen om samen te werken, te observeren, die cruciale stap opzij te zetten om tot een gemeenschappelijke visie op de ontwikkeling van een ruimte te komen – het zijn allemaal essentiële ingrediënten voor het creëren van duurzame, gerespecteerde, aangepaste en begerenswaardige openbare ruimten.

Tafels onder het prieel maken openluchtklassen mogelijk, midden in de pedagogische tuin.

Een droge tuin, aangelegd met lokaal zand, wordt een plek om dammen te bouwen met behulp van regenwater.