Ontdekken en maken

Tijdens de werf werden grote blokken natuursteen opgegraven. Deze blokken maakten vroeger deel uit van de kademuren, brugconstructies en sluiscomplexen van de dokken. Het was cruciaal om deze as found elementen op een zinvolle manier te integreren in het ontwerp. De grootste van deze relicten zijn meer dan 150 jaar geleden gekapt voor de bouw van de eerste haven van Antwerpen en kregen een plek in de stiltetuin, de meest intieme plek van het Zuidpark. In één lijn opgesteld en lokaal onderbroken door enkele losse stenen, vormen ze een muur, scherm of rug en dragen zo bij aan de sfeer en structuur van deze besloten ruimte.
Kleinere elementen van blauwe hardsteen, afkomstig van de kademuren van de dokken, dienen als stapstenen in de regentuinen. Net als in de Japanse landschapsarchitectuur, waar zogenaamde sute ishi (weggeworpen stenen) een (symbolische) verbinding creëren tussen een artificiële waterloop en de omliggende ruimte, vormen deze stenen in het Zuidpark een link tussen het water en de ontworpen omgeving. Ze nodigen uit tot verkenning en spel.

Die continue iteratie tussen ontwerp en uitvoering uitte zich ook in het herdenken van technische oplossingen. Zo werden de blauwe hardsteenblokken geïntegreerd in de vormgeving van de in- en uitloop van het water in de regentuinen. In de eerste fase plaatste men de stenen op en rond de buizen van de regentuinen. In een tweede fase werd dit concept verder geoptimaliseerd: de blokken kregen cilindrische uitsparingen waarin de buizen werden geïntegreerd, waardoor de technische elementen elegant en bijna vanzelfsprekend behoren tot de vormgeving en beleving van de regentuinen.

Sturend diagram als kader

 Elk ontwerp is het resultaat van een proces dat een netwerk van menselijke en niet-menselijke actoren vormt en voortdurend groeit en complexer wordt. Vanuit die veelheid aan krachten wordt doorgaans een project gedestilleerd, maar daarbij dreigt echter een coherente ontwerpvisie verloren te gaan. Naast het proces is daarom ook een projectie nodig: een richtinggevend idee dat het proces mee aanstuurt. 

Om de richting die we uitzetten concreet te maken, zetten we van bij de start in op een sturend diagram. Het diagram definieert de ruimtelijke krijtlijnen van een ontwikkeling. Het geeft een eerste structuur en organisatie aan de plek, maar laat tegelijkertijd ruimte voor nieuwe ideeën, programma’s en interventies. Het is tegelijkertijd concreet en abstract, precies en open. Tijdens het ontwerpproces maakt het sturend diagram het mogelijk om input van verschillende actoren te integreren en toch koers te houden. Ook na realisatie laat het ruimte voor interpretatie en evolutie, zodat een project mee kan groeien met zijn context. Het diagram legt de stichtende ideeën van het ontwerp vast.

De footprint van de voormalige dokken vormde in het geval van het Zuidpark het diagram: een rechthoekige stedelijke figuur, drager van herinnering en potentie. Die geometrie is de basis, waarop een nieuwe stedelijke laag kon ontstaan – een kader dat openheid koppelt aan richting, grootschaligheid aan intimiteit.

De voetafdruk van de drie voormalige dokken dient als raamwerk voor drie royale parkruimtes, de tafels. Elke tafel heeft een eigen karakter. De centrale tafel, met haar weide en watertuin, is weids en uitnodigend. De noordelijke en zuidelijke tafels zijn intiemer en hebben eerder een tuinkarakter. Samen vormen ze een sequentie van plekken, die afwisselend open en omsloten aanvoelen, waardoor het park een ritmische ruimtelijkheid krijgt.

Het open karakter van de pockets

Binnen dit ritmische kader van tafels en open-gesloten ruimtes ontstaan de pockets: intieme zones die menselijke schaal omarmen en tegelijk flexibel blijven voor verschillende vormen van gebruik. Ze zijn als het ware groene kamers, omsloten door borders van struiken, vaste planten en bomen. Ze brengen variatie en geborgenheid.
Elke pocket heeft een eigen sfeer en invulling: speeltuin, sportplek, stille tuin of samentuin. Ze vormen op die manier een belangrijk element in het proces van negotiatie tussen het ontwerp en de gebruikers. De materialen – hout, baksteen, zand en beplanting – zorgen voor een huiselijke sfeer. Ze maken de publieke ruimte herkenbaar en toegankelijk, een plek die bewoners zich eigen kunnen maken op hun tempo en hun manier.

Toch ligt de essentie van de pockets niet in hun programmatie, maar in hun structuur. Aan de grondslag van de pockets ligt hun oriëntatie, schakeling en schaal. De compositie van de pockets wordt gevormd door drie elementen; de vloer, de houten dekken en de drinkfonteinen. Deze structuur draagt op zich al bij tot een ander publiek gebruik en spreekt al tot de verbeelding. De verschillende elementen vertrekken telkens van een standaardelement – een product, materiaal dat gekend is voor de stad, eenvoudig beheer en onderhoud toelaat – en dus een lange levensduur kent. Echter door een andere kijk op het maken van de vloer, een genereus ontwerp van een ligbank in de zon en de weldoordachte vormgeving van de drinkfonteinen ontstaat een verbijzondering. De betonnen trapjes naast de standaard drinkfonteinen geven het element een nieuwe betekenis: ze geven toegang tot de fontein voor de allerkleinsten, functioneren als spelelement en kunnen elders dienstdoen als kleine tafels.

De ontwerplogica van de pockets biedt zo een kwalitatief en robuust kader dat verandering toelaat. Vandaag worden sommige pockets gebruikt als speeltuinen en morgen kunnen ze een andere functie opnemen, afhankelijk van de noden van de buurt. Dat maakt het Zuidpark niet alleen robuust in zijn ecologische structuur, maar ook in zijn sociaal-ruimtelijke opzet. In die zin bieden de pockets een ruimtelijk kadermet een lange adem: de invulling van deze plekken maakt direct gebruik mogelijk, terwijl de vormgeving toekomstbestendig is.

Toekomstbestendig stedelijk ontwerp

Ontwerpen vanuit de wisselwerking tussen proces en projectie leidt tot waardevolle inzichten, gedeeld begrip en breed gedragen eigenaarschap. Het Zuidpark laat zien dat duurzame stedelijke vernieuwing begint bij een doordachte ontwerpattitude die zich stapsgewijs bijstelt in een open en participatief traject. Het ontwerp is een tastbare manifestatie die meteen waarde biedt, maar zich tegelijk kan aanpassen aan de toekomst. In die zin is het Zuidpark niet alleen een nieuw stuk stad, maar ook een les in toekomstbestendig denken. Het is een uitnodiging om een stedelijke ruimte te ontwerpen die open, veerkrachtig en betekenisvol is voor mensen en plaats. Niet enkel vandaag, maar ook in de toekomst.