Multimovepad De Haan

Allan Wei (IITSE-ULB) & Geneviève Kinet (Marais Wiels Moeras vzw)

De funderingspalen die de grondwaterspiegel doorboorden staan er nog steeds. En dat is goed nieuws voor de biodiversiteit.

In stedelijke gebieden zijn blauwe netwerken en wetlands sinds het einde van de 19de eeuw ingrijpend veranderd door verstedelijking en industrialisering. In Brussel zorgden de overkapping van de Zenne en haar zijrivieren en de verbreding van het kanaal ervoor dat het water uit de stad verdween, ten gunste van een beheerslogica die korte metten maakte met de belemmeringen die waterlopen met zich brengen. De verharding van het grondgebied versnelde nog na de Tweede Wereldoorlog, door een dubbele dynamiek van uitbreiding en verdichting.

Wegens de bevolkingsgroei in Brussel, de stijgende grondprijzen en stedelijke benchmarking kreeg de vastgoedsector vanaf het begin van de jaren 2000 interesse voor industriële en logistieke ruimten. Naast de grote iconische projecten (Thurn & Taxis, Kanal Pompidou, Biestebroek, Ninoofse Poort...) die de kanaalzone geleidelijk aan omvormen tot een waterfront, ondergaat deze hele buurt - die oorspronkelijk bestond uit arbeiders- en migrantenwijken - een gentrificatieproces. De ontmanteling van deze volkswijken ten gunste van andere bevolkingsgroepen en economische belangen wordt verder nog ondersteund door ruimtelijke ordeningsplannen, bodemsaneringen, de aanleg van open ruimten en collectieve infrastructuur – allemaal ingrepen die gedeeltelijk gefinancierd worden door overheidsinvesteringen.

Zitbanken, gemaakt in participatieve ateliers met het collectief van Les Chantiers Battus.

Toch ontstond er, tegen die evolutie in, een moeras in het zuiden van Vorst. Op de terreinen van de vroegere brouwerij Wielemans-Ceuppens, vlak bij het Zuidstation, ligt al zo’n vijftien jaar water dat opwelde nadat een vastgoedproject de grondwaterspiegel van de Zennevalleibedding doorboorde. Doordat de werf ten gevolge van de financiële crisis van 2008 stilviel en de belangstelling groeide voor deze nieuwe biotoop, kon zich hier een complex ecosysteem herstellen op een oppervlakte van 2,5 hectare, in een wijk die bijzonder gevoelig is aan klimaatveranderingen. Na verzet van omwonenden, die de site omdoopten tot het Wiels-moeras, en na een inventarisering van alle soortenpopulaties door natuuronderzoekers, werden de oorspronkelijke plannen voor individuele kantoren en kunstenaarsateliers, en later voor een gated community, voorgoed opgeborgen.

Voorlopig leidde de aankoop van het terrein door het Gewest in het kader van het post-Covid-herstelplan nog niet tot een erkenning van de waterpartij en de bijhorende wetlands als natuurlijk erfgoed, naast het geklasseerde industriële erfgoed. Ondertussen zijn de gewestelijke en gemeentelijke overheidsinstanties van plan het terrein te ontwikkelen en te activeren om de stedelijke functies en ecosysteemdiensten ervan te versterken. Een transregionaal fietspad, een landschapspark, sociale woningen, uitbreiding van culturele instellingen, horecagelegenheden – de plannen stapelen zich op om werk te maken van dit 'onbeschreven blad' in de stedelijke ruimte, een braakliggend terrein dat smeekt om ontwikkeling. Er heerst echter een aanzienlijke financiële zenuwachtigheid, als gevolg van de prijsstijgingen in de bouwsector, de Brusselse regeringscrisis en de verslechtering van de regionale financiën. Daardoor werd het masterplan dat deze ingrepen moest coördineren opgesplitst in een reeks afzonderlijke projecten, waarvan de uitkomst met de dag onzekerder wordt.

Een plas wordt een vijver.

Terwijl zowel particuliere als openbare projecten momenteel op hun grenzen lijken te botsen, heeft het Wiels-moeras een grensverleggende sociale en ecologische dynamiek teweeggebracht. De site wordt bezocht door schoolgroepen en verenigingen, ze vormt het onderwerp van doctoraatsonderzoeken, pedagogische workshops en academische publicaties, vooral op het gebied van architectuur en stedenbouw. Het gebied dient als inspiratiebron voor talrijke artistieke experimenten en vormt een hotspot voor street-art in Brussel. Er wonen ook verschillende mensen, die hier een hut hebben gebouwd ten gevolge van de hoofdstedelijke crisissituatie op het vlak van huisvesting (10.000 mensen op straat in juni 2025 volgens Bruss'Help). In het kader van de groeiende klimaatuitdagingen, dient ook onderzocht te worden wat de betekenis kan zijn van het wateroppervlak voor verkoeling bij hitte en buffering bij overstromingen.

In de bredere context van afname van de biodiversiteit, die vooral bij zoetwatersoorten duidelijk merkbaar is, is de terugkeer van het Wiels-moeras een mooi voorbeeld van een leefomgeving die zich herstelt door de samenwerking van menselijke en niet-menselijke actoren. Door de kolonisatie van het water door characeae-algen en de groei van rietvelden is hier een toevluchtsoord ontstaan voor soorten die in België zeldzaam of zelfs zeer zeldzaam zijn: er werden 95 vogelsoorten, 22 libellensoorten, 17 soorten vliesvleugelige en acht soorten rechtvleugelige insecten waargenomen. Het vermogen van levende wezens om een complexe leefomgeving te creëren, inspireerde ook de mensen die zich met deze site verbonden voelen. Ze vormden een collectief, 'Les fé.e.s du Marais', dat nu zorgt voor de regelmatige schoonmaak van de site, het maaien van het rietveld en het verwijderen van invasieve planten. Naast de bestuurlijke verdediging van het moeras, die zich vertaalt in deelname aan openbare vergaderingen, raadplegingen en overlegcomités, heeft het engagement van lokale stakeholders ook de vorm aangenomen van concrete ingrepen die de zintuiglijke perceptie van de omgeving aanzienlijk hebben veranderd. De vorming van multi-diverse soortenpopulaties krijgt stilaan erkenning. Zo reageerde de KCML positief op een klasseringsaanvraag. Ze erkende het grote wetenschappelijke belang van een ecosysteem dat typisch is voor wetlands, én van een natuurlijke omgeving met een uitzonderlijk hoge ecologische rijkdom die zich bovendien opvallend snel ontwikkelde in een stedelijke context.

Sinds de sluiting van de brasseries in 1988 hebben de kunstenaars een muur ter beschikking op de site.

De constructie van zitgelegenheden voor deze site, waarvan de status nog onzeker is, vormt in dit verhaal een interessante case. In 2022 kon in een eerste co-constructiefase in de aanleg van het terrein – Parklab Wielemans genaamd – door gebrek aan een akkoord tussen verschillende instellingen geen enkele zitbank aan de rand van het water worden getest. Deze doodlopende experimentele fase diende echter wel als basis voor het bestek dat door Beliris werd opgesteld voor de aanleg van het landschapspark. Daarna maakte de samenwerking tussen vzw Marais Wiels Moeras, kunstenaars, architecten en buurtbewoners die meededen aan collectieve ateliers het mogelijk om in 2025 een stevige zitbank te realiseren. Dat kon dankzij een financiering van de Franse Gemeenschapscommissie en de toestemming van Leefmilieu Brussel. Deze bescheiden samenwerking wijst ons een mogelijke weg 'uit het moeras'. Ze helpt ons een aantrekkelijke toekomst te bedenken voor herstelde wetlands in stedelijke gebieden.

Toolbox Voetgangersplan

Op 8 oktober lanceerde Voetgangersbeweging de Toolbox Voetgangersplan. Deze online handleiding is een waardevol hulpmiddel voor lokale besturen om het voetgangersbeleid in hun gemeente te verbeteren. De toolbox biedt handige tips, goede voorbeelden en beleidsinput om op een gestructureerde en effectieve manier met het thema voetgangers aan de slag te gaan.
Met de toenemende aandacht voor duurzame mobiliteit en leefbare steden is het noodzakelijk om te voet gaan mogelijk en aantrekkelijk te maken voor iedereen. De walkable city biedt tal van persoonlijke en maatschappelijke voordelen en helpt (inter)nationale doelstellingen te halen.

De Toolbox biedt een antwoord op de vragen: Waarom een voetgangersplan? Hoe begin je eraan? Wat staat erin? Je krijgt daarnaast ook een overzicht van praktijkvoorbeelden uit binnen- en buitenland. Met ideeën voor mogelijke acties en linken naar relevante tools en projecten wordt je zoveel mogelijk op weg gezet. De komende maanden en jaren groeit de Toolbox verder en wordt hij aangevuld met o.a. downloads, extra voorbeelden en een opleidingsaanbod.