In 2024 deed de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) samen met enkele studiebureaus en terreinactoren een klimaatadaptatiescan in Wetteren, Sint-Lievens-Houtem, Zaventem en Bilzen-Hoeselt. Workshops en terreinbezoeken maakten de lokale klimaatadaptatie-opgave tastbaar en creëerden een visie en strategie voor klimaatbestendige gemeente(n) tegen 2050. We delen graag de inzichten die we opdeden tijdens deze eerste drie scans.
Opzet
De klimaatadaptatiescans (of KA-scans) bouwen voort op informatie uit de drie klimaatadaptatietools (IMPACT/PLAN/PROJECT) en een achterliggende kaartencatalogus. Deze tools bevatten heel wat fijnmazig kaart- en cijfermateriaal - vrij aangeboden door VMM aan studiebureaus, lokale besturen en andere terreinactoren om hen te ondersteunen inzake klimaatadaptatie.
Met behulp van de IMPACT-tool brengt een KA-scan eerst de mogelijke impact van een verder veranderend klimaat tastbaar in beeld in een of enkele gemeenten en de directe omgeving. De hotspots rond wateroverlast, droogte en hittestress worden geïdentificeerd.
Aansluitend wordt de kennisbasis uit de PLAN-tool ingezet om locatiespecifiek de mogelijke maatregelen te verkennen om de klimaatimpact af te zwakken. Tijdens workshops en terreinbezoeken bepalen het lokale bestuur en andere terreinactoren samen het ambitieniveau voor de klimaatadaptatie-opgave. Finaal komt uit de klimaatadaptiescans een visie en strategie om de gemeente(n) klimaatbestendig te maken tegen 2050. Daarbij hoort ook een langetermijnactieplan voor de becijferde opgave aan verschillende maatregelen. Die opgaven kunnen per wijk concreet gemaakt worden ten aanzien van de bepalingen uit de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening Hemelwater, of uitgedrukt als bijvoorbeeld aantal extra bomen per inwoner of oppervlakte ontharding/berging/infiltratie per inwoner. Tot slot biedt de klimaatadaptiescan het lokale bestuur concrete projectideeën (soms uitgewerkt met de PROJECT-tool) en onderbouwing voor beleidsmaatregelen in bijvoorbeeld lokale bestuursakkoorden.

Lokale actoren verzamelen samen met VMM en Sumaqua voor een terreinbezoek in Wetteren en Sint-Lievens-Houtem.
©VMM
"Met behulp van de IMPACT-tool brengt een KA-scan eerst de mogelijke impact van een verder veranderend klimaat tastbaar in beeld in een of enkele gemeenten en de directe omgeving"
Zes inzichten uit de scans
Ondertussen zijn de eerste drie klimaatadaptiescans afgerond en kwamen we tot een aantal inzichten.
- Thema-overschrijdende benadering verhoogt het rendement
De klimaatadaptatie-opgave is groot. Door de problematiek van wateroverlast, droogte en hitte samen in scope te nemen, komen prioritaire gebieden in beeld waar we meerdere ingrepen kunnen combineren. Een combinatie van maatregelen levert een verhoogd ruimtelijk rendement op. Zo voorzien bijvoorbeeld verlaagde plantvakken niet alleen ruimte om regenwater te laten infiltreren, maar kan water ook gebufferd worden tijdens periodes met hevige neerslag. Door de schaduw van de bomen kunnen ze ook de omgevingstemperatuur verlagen tijdens hittegolven.
- Transversale aanpak biedt opportuniteiten
Ruimtelijke ingrepen hebben vaak een lange doorlooptijd (van ontwerp naar vergunning tot realisatie) en een levensduur van meerdere decennia. Wanneer we een weerbare leefomgeving willen, is het daarom belangrijk niet alleen oog te hebben voor het nu, maar ook mogelijke evoluties naar de toekomst - zoals verdere klimaatverandering - in rekening te brengen. Er is ook zowat overal in Vlaanderen een hoge ruimtelijke druk. Rioleringswerken of een mobiliteitsplan bieden een uitgelezen kans om te zorgen voor een klimaatbestendige inrichting.
- Nood aan opschaling en versnelling
De inrichting van zowel openbare ruimte als private en publieke percelen draagt vandaag nog te weinig bij aan een klimaatbestendige leefomgeving. Vaak zijn de ontworpen of gerealiseerde maatregelen om wateroverlast, droogte of hittestress op te vangen, nog onvoldoende voor wat ons de komende decennia te wachten staat. We hebben een bijgestelde goede ontwerppraktijk nodig en een serieuze opschaling naar een veelvoud van het implementatieritme in gang gezet door bestaande beleidsplannen.

Kruispunt Lindenstraat in Zaventem: huidige situatie.
©OMGEVING

Kruispunt Lindenstraat in Zaventem: klimaatbestendig ontwerp bij herinrichting.
©OMGEVING
4. Klimaatadaptatie vraagt maatwerk
De hoeveelheid en aard van de te nemen maatregelen verschillen van wijk tot wijk en tussen bebouwd gebied en buitengebied. Soms zijn maatregelen nodig op één locatie om een andere te beschermen. Dit kan gaan over valleiberging van regenwater stroomopwaarts om lagergelegen woonkernen te beschermen tegen wateroverlast, of voorzien van koelteplekken nabij dichte woonkernen. Een andere optie is het weghalen van verharding, zodat regenwater in de bodem kan dringen om naastgelegen natuurgebieden of landbouwteelten te beschermen tegen droogtestress.
5. Restrisico’s kunnen beperkt worden
De opgave is groot en op nogal wat plaatsen kunnen we het risico op hittestress, wateroverlast of droogte niet elimineren. Zeker voor de meest extreme gebeurtenissen - die zich maar eens om de 20 jaar of nog minder zullen voordoen in een toekomstig klimaat - blijft dan een restrisico bestaan. Door handvaten voor de uitvoering op plan- en projectniveau aan te bieden, toont de KA-scan concreet hoe je de impact van een veranderend klimaat binnen de perken kan houden voor de komende decennia.
6. Klimaatadaptatie is een gezamenlijke opdracht
Klimaatadaptatie is niet alleen een taak voor lokale besturen. Deze opgave ligt slechts voor een deelop het openbaar terrein. Door klimaatadaptatie in het straatbeeld te brengen, nemen lokale besturen een voorbeeldrol op die zorgt voor een groeiend draagvlak om klimaatadaptieve ingrepen ook te implementeren op privaat terrein.

KA-scan Bilzen: workshop om ambitieniveau te bepalen en locaties voor klimaatadaptieve ingrepen te identificeren.
©VMM
"Door de problematiek van wateroverlast, droogte en hitte samen in scope te nemen, komen prioritaire gebieden in beeld waar we meerdere ingrepen kunnen combineren"

KA-scan Zaventem identificeert kansen voor adaptatie bij wijziging snelheidsregime wegen: van zone 50 over zone 30 tot woonerf.
©OMGEVING & HYDROSCAN
Besluit en vervolgtraject
Het traject naar een KA-scan slaagt erin de data-gebaseerde onderbouwing vanuit de klimaatadaptatietools te combineren met terreinkennis. Via co-creatie, ontwerpend onderzoek en realiteitszin kunnen we komen tot een ambitieuze maar haalbare visie en langetermijnagenda voor een toekomstbestendige leefomgeving.
De mogelijke toename van de risico’s op wateroverlast, droogte en hittestress met een factor 2 tot 10 tegen 2050, resulteert in een adaptatie-opgave die een aan te houden beleidsversnelling met factor 1,5 tot 7,5 omvat. Realisatie daarvan vereist een omslag ten opzichte van de huidige praktijk, nodig om de adaptatiegedachte systematisch mee in scope te krijgen en via samenwerking tussen alle terreinactoren de nodige opschaling te realiseren. De KA-scans maken de versnellingsopgave concreet per wijk en per legislatuur, en maken de oplossingen visueel tastbaar, zodat de lokale drempel naar klimaatadaptatie verlaagt via verdere dialoog.
De betrokken gemeenten onthaalden de KA-scans met groot enthousiasme. Daarom ging VMM eind maart van start met een tweede reeks van drie scans die lopen tot eind dit jaar. Deze keer verschuift de focus naar de gebieden in en rond Kuurne, Harelbeke, Sint-Niklaas, Stekene, Edegem, Kontich en Aartselaar. Ook voor deze gebieden willen we de opgave concreet en tastbaar maken, en oplossingen in beeld brengen die de drempel naar klimaatadaptatie op het terrein verlagen.
Meer info:
Klimaatportaal Vlaanderen – Klimaatadaptatietools VMM: vmm.vlaanderen.be/beleid/klimaatadaptatie/klimaatportaal